Qaray tili

Qaray tili ya da karaim tili - türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına kirer.

Qaray tiline eñ yaqın tiller - qaraçay-balqar, qumıq ve qırımtatar tilleridir. Zemaneviy noğay, tatar, başqurt, çuvaş, qazah, qırğız, qaraqalpaq tilleri de qaray tiline yaqındır. Qadimiy türk tillerden biri olıp, qaray tili alimlerniñ diqqatını özüne çeke. XVII asırda onı isveç şarqşınası Gustav Deringer, XIX ve XX asırlarda türkşınaslar akad. V.V. Radlov, T. Kovalski (Lehistan), V.A. Gordlevskiy, A. Zayonçkovskiy (Lehistan), Ya. Gjegojevskiy (Lehistan), prof. N.A. Baskakov, prof. A. Dubınski (Lehistan), B. Munkaçi (Macaristan), K.M. Musayev, S.M. Şapşal ve başqa alimler qaray tili üzerine tedqiqatlar keçirgen ediler.

Qaray tiliniñ böyle şiveleri bardır: Qırım (şarqiy) şivesi ve ğarbiy şivesi. Ğarbiy şive Trakay ve Galiç-Lutsk şivelerine ayrırıla. Qırım şivesi XIX a. soñuna qırımtatar tili ile assimilâtsiyağa oğradı, ğarbiy şive ise deñişmelerge oğramağan.

Qaray tiline başqa tillerden kirgen sözlerniñ sayısı çoq degil. Eñ eski alınma sözler - farsiy sözlerdir. Bunıñ sebebi - iran qabileleriniñ (sarmat-alanlar) türkiy halqlarnıñ etnogenezinde iştirak etmesidir. Hazarlar devrinde ve soñra, XI-XVI asırlarda qaray tiline arapça-farsça sözler kire. N.A. Baskakov şunı qayd ete: "Qaray tiliniñ fonetik, leksik ve gramatik, strukturasında eñ qadimiy türkiy tillerniñ izleri körülmektedir. Meselâ, qaray tiliniñ ve Orhon yazılarınıñ tiliniñ fonetik strukturası aynıdır. Leksika ceetinden, hususan eski elyazmalarda, Tevratnıñ tercimelerinde qadimiy türkiy tillerniñ leksikasına ait sözlerge rastkelemiz…"

N.A. Baskakovğa köre, eski qaray leksikasınıñ ögrenüvi bütün türkiy tiller içün çoq emiyetlidir. Türkiyede Mustafa Kemal Atatürkniñ reformaları zamanında 1934 s. İstanbulda til kongressi olıp keçti ve onıñ qabul etilgen qararına köre, arap, fars tillerinden alınğan sözlerniñ yerine qaray tilinden türk tiline 330 söz alınğandır.

1930-31 ss. Berlin Universitetinde Ural-Altay tilleri kafedrasında prof. V.Bang-Kayn qaray tilinden dersler bere edi. 1974 s. Akademik Qaray-Rus-Leh tillerniñ luğatı çıqqan edi. (174.000 söz). Zemaneviy qaray tili çoq ağır bir vaziyette. Bu tilde qonuşqan adamlarnıñ sayısı ep azlamaqta. Qaray tili boyunca çoq araştırmalar yapılğan, amma onıñ daa çoq saaları öz tedqiqatçını bekleyler.